برترین‌ها – محمد کاملان: شکی نیست که انسان از مرگ گریزی ندارد و حتی اگر به آسمان هفتم هم برود، باز هم مرگ سراغش می‌آید. در این بین به همان ترتیب که زندگی در فضا دردسر‌های خاص خودش را دارد، مرگ در فضا نیز بی‌درسر نیست و گرفتاری‌های زیادی دارد. از طرف دیگر با مرگ در کره‌زمین به‌خوبی آشنا هستیم، اما کمتر کسی می‌داند مرگ در فضا چه فرآیندی دارد. به همین دلیل در این مطلب با هم می‌بینیم مرگ یک فضانورد در فضا چگونه است؟
تاریخچه‌ای از مرگ فضانوردان در فضا
آمار از مرگ چندین فضانورد در عملیات‌های فضایی حکایت دارد، اما جالب است بدانید هیچ‌کدام از این فضانوردان جان خود را به دلیل‌های طبیعی در فضا از دست نداده‌اند. به عبارت دیگر نقص‌فنی و حوادث فضایی، مرگ این فضانوردان را رقم زده است. در این زمینه می‌توان به شاتل فضایی کلمبیا اشاره کرد. نقص‌های فنی باعث شد تا این شاتل از هم بپاشد و ۷ فضانورد آن جان خود را از دست بدهند.
انفجار شاتل فضایی چلنجر نیز مرگ دلخراش ۷ فضانورد دیگر را به دنبال داشت. در حادثه سایوز ۱۱ (Soyuz ۱۱)، نیز ۳ فضانورد به دلیل نقص در پهلوگرفتن سفینه در ایستگاه فضایی جان خود را از دست دادند. مرگ این ۳ فضانورد، تنها حادثه‌ای است که در آن فضانوردان در محیطی بیرون از جو کره‌زمین به کام مرگ کشیده شده‌اند.
آخرین حادثه فضایی که به مرگ فضانوردان ارتباط دارد، عملیات سفینه سایوز ۱ است. در این حادثه یک فضانورد به دلیل نقص‌فنی در کپسول چترنجات در جریان ورود به جو زمین کشته شد. با این حساب می‌توان گفت عملاً هیچ فضانوردی تاکنون به مرگ طبیعی در فضا از دنیا نرفته است. حتی فضانوردان سایوز ۱۱ نیز به رغم اینکه جان خود را در فضا از دست داده‌اند، اما مرگ آن‌ها طبیعی نبوده است.
حوادثی که به آن‌ها اشاره کردیم، اتفاق‌های دلخراشی بودند. با این حال هنوز نمی‌دانیم مرگ یک فضانورد بر اثر حمله قلبی چگونه است؟ از نحوه مرگ یک فضانورد در حین پیاده‌روی در سیاره‌های دیگر مانند مریخ بر اثر حادثه‌های مختلف نیز اطلاعات درستی نداریم. آیا اگر غذای یک فضانورد در مریخ به گلویش پرید و خفه شد، بدنش باید در حالت معلق به مخزن فضاپیما منتقل شود؟ قبل از اینکه ببینیم تکلیف جنازه فضانوردان در فضا چیست، اجازه دهید ابتدا اجازه دهید این قضیه را روشن کنیم که چه اتفاق‌هایی در پی مرگ یک فضانورد در محیطی بدون جاذبه و فشارِ اتمسفر می‌افتد.
سناریوی فرضی از مرگ فضانورد در فضا
فرض کنید در ایستگاه فضایی، فضانوردی داریم با نام دکتر لیزا (Dr.Lisa). این فضانورد مشغول انجام تعمیرو‌نگهداری روزانه تجهیزات ایستگاه فضایی است. این نکته را در نظر داشته باشید که تمای کار‌هایی که فضانوردان در فضا انجام می‌دهند، اهداف فنی و تخصصی است. با این حال فضانورد داستان ما چرخی در بیرون ایستگاه می‌زند تا ببیند همه‌چیز مرتب است یا خیر. در این بین ناگهان یک سنگ فضایی بسیار کوچک، با لباس فضایی وی برخورد می‌کند. این برخورد حفره‌ای نسبتاً بزرگ در لباس فضایی او ایجاد می‌کند.
برخلاف چیز‌هایی که در فیلم‌های علمی تخیلی دیده‌اید، این سنگ فضایی بدن لیزا را کاملاً متلاشی نمی‌کند، اما از آنجایی که لباس فضایی و بدن لیزا آسیب دیده، چیزی حدود ۹ تا نهایتاً ۱۱ ثانیه زمان دارد تا فکری به حال این شرایط مرگبار بردارد.
لیزا باید در بازه زمانی حدود ۱۰ ثانیه خودش را به شرایط تحت فشار هوا برساند. در غیر این صورت فشارزدایی سریعی که سوراخ ایجاد شده در لباس فضایی ایجاد می‌کند، لیزا را در حالت شوک قرار می‌دهد. به عبارت ساده می‌توان گفت پس از برخورد سریع یک سنگ فضایی کوچک با لباس یک فضانورد و سوراخ‌شدن لباس او، در عرض حدود ۱۰ ثانیه این فضانورد غزل خداحافظی را می‌خواند.
نبود فشار هوا در فضا، دلیل اصلی این مرگ دلخراش است. بدن ما انسان‌ها به عملکرد در فشار اتمسفر زمین عادت دارد. این فشار توسط لباس‌فضایی از بدن فضانوردان محافظت می‌کند، اما لحظه‌ای که فشار بر اثر سوراخ‌شدن لباس فضانوردان یا هر حادثه دیگری از بین برود، گازی که در بدن فضانورد وجود دارد، گسترش پیدا می‌کند و مایعات بدن به گاز تبدیل می‌شود.
این شرایط باعث می‌شود آبی که در عضله‌های لیزا وجود دارد به گاز تبدیل شود. این گاز زیر پوست لیزا تجمع می‌کند. در نتیجه بدن لیزا به مقدار ۲ برابر بیشتر از حالت معمولی خود متورم می‌شود. مشکلات لیزا در همین‌جا خاتمه نمی‌یابد، زیرا نبود فشار، نیتروژن خون وی را به شکلی حباب‌مانند تبدیل می‌کند. این وضعیت درد مرگباری را به دنبال دارد. چنین شرایطی را در غواصانی که به اعماق دریا کشیده می‌شوند نیز شاهد هستیم. در این حالت دکتر لیزا پس از گذشت ۹ تا ۱۱ ثانیه، بیهوش می‌شود. این شرایط با تورم بدن و معلق‌ماندن در فضا ادامه پیدا می‌کند، اما لیزا از هوش رفته و دیگر دردی تحمل نمی‌کند.
پس از حدود ۱ دقیقه‌و‌نیم، ضربان قلب و فشارخون لیزا ناگهان کاهش پیدا می‌کند. از طرف دیگر تفاوت چشمگیری در فشار خارج و داخل ریه‌های لیزا ایجاد می‌شود. این تفاوت پارگی و خونریزی ریه‌های لیزا را به دنبال دارد. اینجاست که لیزا اگر کمک سریع پزشکی دریافت نکند، از کمبود اکسیژن خفه می‌شود و جنازه او در فضا روی دست سرنشینان ایستگاه فضایی می‌ماند. ناگفته نماند از آنجایی که خوشبختانه تاکنون هیچ فضانوردی در فضا دچار چنین سانحه‌ای نشده، اطلاعاتی که از مرگ لیزا با شما در میان گذاشتیم بر اساس گمانه‌زنی‌های فضایی است.
تکلیف جنازه‌ای که در فضا معلق‌مانده چیست؟
سازمان‌های فضایی مانند ناسا فکر همه جای کار را در سفر‌های فرازمینی کرده‌اند. با این حال در مجامع عمومی صحبتی از برنامه‌های این سازمان‌ها درباره مرگ فضانوردان نمی‌شود. به همین دلیل تکلیف اجساد فضانوردان برای انتقال به زمین با رهاکردن آن‌ها در فضا نامشخص می‌ماند. در هر صورت ۲ راه بیشتر پیش روی همسفران لیزا وجود ندارد. ۱. جنازه لیزا باید به زمین برگردانده شود. ۲. جنازه لیزا باید در فضا رها شود. در ادامه با هم این ۲ سناریوی فرضی را بررسی می‌کنیم تا ببینیم تکلیف جنازه‌ای که در فضا معلق‌مانده چیست؟
انتقال جنازه فضانوردان به زمین
همان‌گونه که حتماً می‌دانید جنازه در هوای سرد دیرتر فاسد می‌شود. به همین دلیل همسفران لیزا باید جنازه وی را تا جایی که می‌توانند سرد نگه دارند. سردترین مکان در ایستگاه فضایی به نگهداری غذا و زباله اختصاص دارد. این مکان به انداز های سرد است که جلوی باکتری‌هایی که باعث فساد می‌شوند را می‌گیرد. به این ترتیب احتمالاً فضانوردان این مکان را برای نگهداری جنازه لیزا در ایستگاه فضایی انتخاب می‌کنند. نگهداری جنازه همسفری که تا چند لحظه پیش در کنار فضانوردان حضور داشت در مکانی نزدیک به زباله‌ها، شاید از لحاظ اخلاقی کار پسندیده‌ای نباشد، اما فضا این حرف‌ها سرش نمی‌شود و چاره‌ای دیگری برای جلوگیری از فساد جنازه در ایستگاه فضایی وجود ندارد.
جالب است بدانید در سال ۲۰۰۵، ناسا و شرکتی سوئدی نمونه‌ای آزمایشی از دستگاهی را معرفی کردند که برای انتقال جنازه فضانوردان استفاده می‌شد. با این حساب اگر لیزا شانس آورده باشد، جنازه وی در این دستگاه قرار می‌گیرد تا به نحوی شایسته به زمین منتقل شود. دستگاهی که از آن صحبت می‌کنیم جنازه را در پلاستیکی بدون هوا که از گوُرتِکس (GorTex)، ساخته شده قرار می‌دهد.
اگر به مطالب نجومی علاقه داشته باشید حتماً می‌دانید که دمای فضا چیزی حدود ۲۷۰ درجه سانتیگراد زیر صفر است. به همین دلیل جنازه‌ای که در این پلاستیک پیچیده شده در محفظه هوای محبوس (Airlock)، گذاشته می‌شود. پس از گذشت یک ساعت، یک بازوی رباتیک جنازه لیزا را به داخل سیفنه می‌آورد و به مدت ۱۵ دقیقه می‌لرزاند تا لیزای یخ زده به تکه‌های کوچکی تقسیم شود.
سپس این تکه‌ها آب‌زدایی می‌شود. در نهایت از لیزا چیزی حدود ۲۳ کیلوگرم، پودر خشک باقی می‌ماند. این پودر داخل بسته‌ای ریخته می‌شود و در پایان سفر فضایی در اختیار خانواده لیزا قرار می‌گیرد. به لحاظ نظری می‌توان برآورد کرد پودر لیزا سال‌ها باقی می‌ماند. این شرایط را می‌توان به فرآیند سوختن جنازه و تبدیل آن به خاکستر شباهت داد.
رهاکردن جنازه فضانوردان در فضا
حتماً شما هم شنیده‌اید بعضی از کوهنوردان وصیت می‌کنند که در صورت سقوط از کوه، جنازه آن‌ها در کوهستان باقی بماند. به دریا سپردن جنازه نیز یکی از روش‌های ادای احترام به درگذشتان در بسیاری از تمدن‌هاست. چه بسا رها کردن جنازه در فضا نیز به یکی از روش‌های قابل‌احترام در مراسم عزاداری تبدیل شود. با این حساب بیاید فرض کنیم تصمیم بر این است که جنازه لیزا نیز در فضا رها شود.
در این روش نیازی به منجمد‌کردن بدن لیزا و تکه‌تکه‌کردن آن نیست. فقط کافی است فضانوردان، جنازه همسفر خود را با احترام در کیسه‌ای پلاستیکی قرار دهند. سپس این کیسه را در هوا رها می‌کنند. فیلم جاذبه (Gravity)، با شرکت جورج کلونی و ساندرا بولاک، نمونه جالبی از رهاکردن جنازه در فضاست.
در این حالت به احتمال زیاد جنازه در همان مداری حرکت می‌کند که ایستگاه فضایی در آن قرار دارد. به همین دلیل از آنجایی که سازمان ملل قوانین سختگیرانه‌ای برای رهاکردن زباله‌ها در فضا دارد، چه بسا اشکال‌هایی به رها کردن جنازه‌ها در فضا وارد شود. این احتمال نیز وجود دارد که نیروی جاذبه سیاره‌ای که جنازه لیزا به آن نزدیک است، این جنازه را به سمت خودش بکشد.
در این حالت جنازه لیزا در حال عبور از جو این سیاره، می‌سوزد و خاکستر می‌شود. ماجرای رها کردن جنازه در فضا وقتی جالب‌تر می‌شود که احتمال عبور این جنازه از منظومه شمسی را متصور شویم. از آنجایی که این احتمال وجود دارد، ممکن است جنازه لیزا در دراز مدت از منظومه شمسی گذر کند و به دیگر سیاره‌ها برسد. شاید جو این سیاره‌ها جنازه لیزا را نسوزاند و کالبد وی به سطح سیاره برسد. با این حساب چه بسا میکروب‌ها و باکتری‌های موجود در جنازه لیزا، زمینه حیات در این سیاره جدید را فراهم کند.
